TikTok đã trở thành một phần không thể thiếu trong cuộc sống hàng ngày của chúng ta. Từ những video hài hước, những điệu nhảy “bắt trend” đến những nội dung sáng tạo, TikTok luôn mang đến những giây phút giải trí bất tận. Tuy nhiên, ít ai trong chúng ta biết rằng, bên cạnh sự giải trí đó, TikTok còn đang âm thầm ảnh hưởng đến khả năng tập trung và hiệu quả học tập theo những cách mà có thể bạn chưa từng nghĩ tới.
“Chất gây nghiện” kỹ thuật số mang tên TikTok
Có lẽ nhiều người sẽ cho rằng việc gọi “TikTok” là chất gây nghiện là một điều gì đó nặng lời và có phần ác cảm của người viết. Nhưng sau khi bạn đọc và hiểu về cách mà TikTok đang giữ chân người dùng hàng giờ liên chỉ để lướt xem nội dung, thì bạn sẽ phải suy nghĩ rất nhiều về dòng chữ “chất gây nghiện” mà người viết bài đã mạnh dạn đưa lên tiêu đề bài và nhắc lại nó nhiều lần trong chính bài viết này.
“Chất gây nghiện”, tại sao ư? Hãy nhìn vào cơ chế hoạt động của não bộ khi chúng ta lướt TikTok.
Khi bạn xem được một video thú vị trên TikTok, não bộ của bạn sẽ bắt đầu tiết ra một chất dẫn truyền thần kinh gọi là dopamine. Dopamine mang lại cảm giác khoái cảm, thỏa mãn và sự hưng phấn. Chính cảm giác “phê” này khiến chúng ta luôn muốn tiếp tục lướt để khám phá những nội dung mới lạ hơn. Tiến sĩ Julie Albright, từ Đại học Southern California, từng chia sẻ: “Khi bạn đang lướt TikTok… đôi khi bạn nhìn thấy một bức ảnh hoặc thứ gì đó thú vị và thu hút sự chú ý của bạn, bạn sẽ nhận được lượng nhỏ dopamine… ở trung tâm khoái cảm của não.”
Dopamine tạo ra các vòng lặp tìm kiếm “phần thưởng”, nghĩa là não bộ sẽ thúc đẩy chúng ta lặp lại hành vi thú vị đó. Giống như khi chúng ta ăn một món ngon và muốn ăn thêm nữa vậy. Điều đáng sợ là khi phải rời TikTok để làm các công việc “nhàm chán” hàng ngày như học bài hay làm bài tập, mức dopamine trong não sẽ bị hao mòn. Lúc này, chúng ta có xu hướng tìm kiếm cảm giác thỏa mãn từ TikTok nhiều hơn, và chu kỳ cứ thế tiếp tục, để tăng liều để đạt cùng cảm giác, đây được gọi là sự thích nghi thần kinh.
Đọc đến đây có lẽ nhiều người vẫn chưa hiểu tại sao gọi TikTok là “chất gây nghiện” thì bạn có thể hình dùng cơ chế của các loại “chất gây nghiện” sẽ đánh lừa hệ thống “thưởng” của não bộ và tạo ra sự thích nghi thần kinh, lâu dần sẽ tạo nên sự phụ thuộc.
Thuật toán “ma lực” và khả năng “thôi miên”
Đằng sau sự cuốn hút của TikTok là một thuật toán vô cùng tinh vi. Khác với nền tảng video dài truyền thống quen thuộc là YouTube nơi chúng ta chủ động tìm kiếm nội dung, TikTok sẽ luôn đề xuất những video “đúng gu” của bạn mà không cần bạn phải tìm kiếm. Và chỉ cần một thao tác vuốt, bạn đã có thể bỏ qua nội dung không hấp dẫn để đến với một video mới. Tất cả điều này tạo nên sự tò mò, kích thích chúng ta luôn muốn tiếp tục “lướt” để khám phá những nội dung mới lạ hơn, không bao giờ biết chính xác mình sẽ được xem nội dung gì tiếp theo.
Thuật toán này ghi nhận mọi tương tác của bạn: Từ tài khoản bạn theo dõi, bình luận bạn đăng, video bạn thích, video bạn thường xuyên chia sẻ, đến cả những video bạn xem từ đầu đến cuối. Tất cả dữ liệu đó giúp TikTok hiểu rõ sở thích của bạn và liên tục “chiều lòng” bạn, khiến bạn khó lòng rời mắt khỏi màn hình.
Thuật toán đề xuất nội dung của TikTok hiệu quả đến nỗi và những nền tảng mạng xã hội khác như Facebook, YouTube cũng phải học theo, kết quả là chúng ta có Facebook Reels và YouTube Shorts những nền tảng video ngắn chẳng khác gì TikTok thậm chí nội dung còn nhiều hơn.
Điều đáng quan tâm là mỗi video TikTok bạn xem được chỉ khoảng từ vài giây đến vài phút, nhưng “nhờ” thuật toán giữ chân, mà bạn có thể sẽ phải tốn hàng giờ liền chỉ để thực hiện lặp lại một thao tác đơn giản là “lướt” xem nội dung. Chắc hẳn bạn cũng đã nhiều lần trước khi đi ngủ tự nhủ rằng sẽ chỉ xem TikTok “một chút”, nhưng khi thực sự dừng lại thì đã tiêu tốn 1 đến 2 giờ đồng hồ.
Suy giảm khả năng tập trung – Mối đe dọa thầm lặng đến việc học
Nếu tác động tiêu cực của TikTok chỉ là “tốn thời gian” thì có lẽ chưa đủ thuyết phục để bài viết này được ra đời. Tác động thực sự mà các dạng nội dung ngắn trên TikTok và cả những nền tảng video ngắn khác đó là ảnh hưởng nghiêm trọng đến khả năng tập trung của con người.
Đây chính là tác động tiêu cực lớn nhất của TikTok đối với các bạn học sinh. Attention Span là khoảng thời gian mà một người có thể tập trung vào một công việc mà không bị phân tán. Đây là yếu tố cực kỳ quan trọng để chúng ta tiếp thu kiến thức và cải thiện trí nhớ ngắn hạn.
Với đặc trưng của TikTok là video ngắn (thường dưới 60 giây) và thao tác vuốt liên tục, chúng ta phải liên tục tiếp nhận những dạng thông tin mới. Việc chuyển đổi nội dung quá nhanh này làm giảm đi sự tập trung của não bộ. Phó Giáo sư Jessica Griffin tại Đại học Massachusetts đã cảnh báo: “Nếu bạn xem TikTok trong thời gian dài, nó có thể gây ra những vấn đề về khả năng chú ý, sự tập trung và trí nhớ ngắn hạn.”
Hãy thử tưởng tượng: Khi học bài, bạn cần tập trung liên tục vào một vấn đề trong thời gian dài để hiểu sâu vấn đề đó. Nhưng nếu não bộ đã quen với việc chuyển đổi thông tin liên tục từ việc xem TikTok, bạn sẽ rất khó để kiên nhẫn ngồi giải một bài toán khó hay đọc một đoạn văn dài. Thay vào đó, chúng ta dễ có xu hướng “vuốt” để bỏ qua những nội dung mà mình không thích, trong trường hợp là học bài khi không thể “lướt” qua được thì học sinh sẽ học một cách “chống chế” và có phần hơi nặng lời đó là “lười biếng”, thứ mà các bạn cần không phải là việc học mà là tìm đến những nội dung “gây sốc”, giải trí mà không mang lại nhiều giá trị kiến thức.
Hãy là người dùng TikTok thông minh!
Bài viết này đã tiết chế rất nhiều để không nêu ra thêm những tác động tiêu cực của TikTok. Bởi nếu chỉ xem TikTok như là một sản phẩm độc hại hoàn toàn thì sẽ là bất công cho mạng xã hội này, giống như chúng ta đang xem cà phê như là một chất có hại chỉ bởi vì bên trong nó có cafein và bỏ qua hết những “tác dụng” mà cà phê mang lại vậy.
Là một mạng xã hội về nội dung dưới dạng video, TikTok chứa nhiều những nội dung có giá trị về nhiều lĩnh vực như công nghệ, đời sống, gia đình và cả những nội dung về học tập. Vấn đề ở đây đó là cách mà chúng ta sử dụng TikTok phải thực sự hợp lý để khiến nền tảng này trở thành một nền tảng giải trí và học tập có giá trị thực sự. Cà phê sẽ giúp bạn tỉnh táo nếu bạn sử dụng nó với liều lượng phù hợp mỗi ngày, TikTok cũng vậy bạn cần có những quy định nghiêm ngặt về việc sử dụng TikTok để tránh bị ảnh hưởng tiêu cực cuộc sống và việc học tập của bạn.
Hãy nhớ 4 điều sau mỗi khi bạn tìm đến TikTok:
- Đặt giới hạn thời gian: Tự quy định thời gian tối đa sử dụng TikTok và các mạng xã hội mỗi ngày và tuân thủ nó.
- Tắt thông báo: Hạn chế sự cám dỗ từ thông báo để tránh bị gián đoạn khi đang học.
- Ưu tiên việc học: Hãy hoàn thành bài tập, ôn bài trước khi dành thời gian cho TikTok và các mạng xã hội.
- Tìm kiếm các hoạt động thay thế: Tham gia các hoạt động thể thao, đọc sách, trò chuyện với bạn bè…
Hy vọng bài viết trên đây có thể giúp các bạn hiểu hơn về TikTok và cách mà các nền tảng mạng xã hội đang vận hành, để từ đó có được một cách sử dụng chúng hiệu quả hơn phù hợp với nhu cầu giải trí và học tập, qua đó không bị những nền tảng video ngắn như TikTok ảnh hưởng tiêu cực đến sự tập trung và ảnh hưởng đến kết quả học tập.
Nguyễn Phước Lộc